sábado, 31 de março de 2007

Para quei...?

Las piedras i l sudor que dórun pan

inda alhá stan forradas a patrielhas

calhadas negras son quelor de mouros

que tiempo delorido mos deixórun;


sílaba a sílaba palabras ban

zgastando-se angurriadas i rebielhas

sien cousa a que s’agárren nien tesouros

relhúmbran que mui fóndo s’anterrórun;


l rastro dun sonido talbeç quede

frisgo n’aire que sobra apuis l bolo

caminos donde ls pies nun sínten ls passos;


para quei auga adonde nun hai sede,

cumpanha pa quien gusta de star solo,

dariego que son ls que recíben scassos?


Fracisco Niebro

Lhienda de l Poço


Acaba de salir un guapo lhibrico cun testos assinados por José Viale Moutinho i retratos de Maurício de Abreu, chamado Lendas de Trás-os-Montes e Alto Douro [Esfera do Caos Editores Lda, Márcio de 2007, Lisboa]. Çcubri-lo agorica mesmo, al passar pula FNAC.

Lhougo al ampeço ten un guapo retrato de l castielho de Miranda de l Douro, mei ambolbido an nubrina, i mais alantre ten tamien un retrato dun moço pouliteiro. L lhibro trai ua lhienda de cada cunceilho i de Miranda trai la Lhienda de l Poço, screbida an mirandés i traduzida para pertués.

Stá de parabienes José Viale Moutinho, que muito yá fizo pula dibulgaçon de la lhéngua i de la cultura mirandesas, subretodo por bias de l sou cumbíbio cun António Maria Mourinho. Solo un pequeinho reparo: nun tenerie sido defícele que la scrita daqueilha lhienda salira cunsante las regras de Cumbençon Outográfica de la Lhéngua Mirandesa i sien erros.

Un abraço para José Viale Moutinho, de quien fago por acumpanhar, cun muito gusto, todo l que bai screbindo an berso i prosa.

31.03.2007

... cuntino sonhando ...


Dízen que nun fálan las arbles, nien las fuontes, nien ls páixaros,
nien la óndia cun sous bruídos, nien cun sou brilho ls astros:
dízen-lo, mas nun ye berdade, pus siempre quando passo,
de mi fálan baixico i dízen: - alhá bai la bouba, sonhando
cula eiterna primabera de la bida i de ls campos,
i mui debrebe, bien debrebe, tenerá l pelo rúcio,
i bei tembrando, atrecida, que cubre la gilada l cerrado.

- Hai brancas na mie cabeça; hai ne ls cerrados gilada;
mas you cuntino sonhando, probe, sonhadora sin cura,
cula eiterna primabera de la bida que s’apaga
i la ceçon de siempre de ls campos i las almas,
anque uns s’abránan i que las outras s’abrásan.

Astros i fuontes i froles, nun fáledes mal de ls mius suonhos;
sien eilhes, cumo admirar-bos, cumo sien eilhes bibir?

Rosalía de Castro, En las Orillas del Sar,
Obras Completas, II, ed. Turner, Madrid, 1993, p. 519.
Traduçon de Fracisco Niebro


[Testo oureginal:
Dicen que no hablan las plantas, ni las fuentes, ni los pájaros,
ni el onda con sus rumores, ni con su brillo los astros:
lo dicen, pero no es cierto, pues siempre quando yo paso
de mí murmuran y exclaman: - Ahí va la loca, soñando
con la eterna primavera de la vida y de los campos,
y ya bien pronto, bien pronto, tendrá los cabellos canos,
y ve temblando, aterida, que cubre la escarcha el prado.

- Hai canas en mi cabeza, hay en los prados escarcha;
mas yo prosigo soñando, pobre, incurable sonámbula,
con la eterna primavera de la vida que se apaga
y la perenne frescura de los campos y las almas,
aunque los unos se agostan y aunque las otras se abrasan.

Astros y fuentes y flores, no murmuréis de mis sueños;
sin ellos, ¿cómo admiraros, ni cómo vivir sin ellos?]

Horas

Puode haber quien ache stranhas las horas a que pongo eiqui ls testos. La berdade ye que hai ua çfréncia de uito horas antre l que ye eiqui andicado i la hora berdadeira. Yá andube a saber dun modo de resolber esso, mas nun cunsegui. Puode ser que alguien m'ajude.

L pior ou l melhor paiç de l mundo?


Para Duarte Nunes de Leão [Descrição do Reino de Portugal, 1610, 1ª ed., Centro de História da Universidade de Lisboa, 2002, 3ª ed.] Portugal ye l melhor paiç de l mundo, tanto pula sue giente cumo por bias de las culidades naturales de la tierra, las augas, ls fruitos, ls mares, todo. Bibiu nua altura an que gobernában an Pertual ls Felipes de Spanha i nun tenie un mal que hoije ten muita giente, que ye tratar a Pertual i als pertueses cumo ls piores de la Ouropa i, fágan l que fazíren, solo áchan rezones para craticar. Eiqui quédan algues de las senténcias de Duarte Nunes de Leão sobre Pertual:

«Quem esta tamanha fertilidade de Portugal em tantas cousas nam crer, lea o dicto author Estrabam no livro 3, onde como dixe chama a Lusitania terra felice por o que produze (…) Acrescentava mais aquelle author Polybio que os pescados que se dão no mar da Lusitania em quantidade, sabor, e fermosura excedem a todos os dos outros mares…» [p. 207]. «E começando pelo pam, que é o fundamento de todos os manjares, o que se amassa em Portugal é o mais saboroso de todo o outro da Europa (…) O que dizemos do pam, é de todas as mais cousas, de carne, de pescados e caças de que Portugal leva vantagem a todas as terras do mundo (…) As maçaãs que aqui vêm de Flandres têm sabor de lama, que não há quem as meta na boca. Os presuntos das mesmas partes comparados com os da Beira de Portugal, principalmente de Lamego, parecem de bufalos. Os queijos de Alentejo em fineza e sabor sam os melhores que há em todo o mundo a que chegão os gabados parmesanos que câ vemos em mãos de alguns italianos. As perdizes de Portugal … sam saborosissimas e nomeadas em toda a parte…» [pp. 208-209]. I poderie cuntinar por muito tiempo que l outor assi fala de todo.

Quando leio ditos cumo estes de Duarte Nunes de Leão, un de ls homes mais sabidos de l sou tiempo, lhembra-se-me miu tio Eiduardo Bandarra, que dezie muito: «Nun hai sítio adonde se biba tan bien cumo an Sendin. Essa gentica de por ende abaixo nien sei cumo s’aguántan, cuitadicos, que mal teneran para comer. Bal mais la fertuna que nós tenemos...». Miu tio Eiduardo falaba assi mesmo nunca habendo salido de Sendin, sendo analfabeto i sendo probe cumo l mais de la giente de la mie tierra. L’eignorança ten destas cousas: tanto dá para dezir solo mal, cumo para dezir solo bien. Mas tanto ua cumo outra oupenion son falhas de crítica, falhas de oubjetebidade, falhas de coincimiento, an que un ou dous causos dan para generalizar cumo se ende stubira l mássimo de la sabedorie. Antressante: quien diç bien, mete-se siempre alhá; quien diç mal, pon-se siempre cobardemente de fuora, que la culpa ye de ls outros.

L habermos sido, i inda sermos an parte, un pobo de eimigrantes deixou a algues pessonas la cama dua cierta eideia de anferioridade an relaçon a aqueilhes que mos acolhírun, a quien a las bezes cunsidramos superiores solo porque mos dórun trabalho ou porque bíben cun mais zafuogo eiquenómico. Claro que podemos star agradecidos a essa giente, mas tamien nós cuntrebuímos pa la riqueza deilhes, i esso nun quier dezir que téngamos de tener menos cunsidraçon por nós, que l balor de las pessonas nun ben de l que ténen mas de l que son. La bida dá muita buolta i l que hoije ye berdade nun lo era hai uns cientos de anhos ou puode nun lo ser deiqui a uas dezenas de anhos. Bonda coincer un cachico de stória para saber que isto ye berdade.

Por todo esso tanto me dá rábia solo oubir falar bien de nós cumo solo oubir falar mal, nua atitude que nada antende ou sabe de la rialidade. Por mi gustarie que mos abaluáramos sien mirar tanto al que tenemos, al denheiro, al lhado material que puode nun depender de nós [que you saba ls noruegueses, que bíben tan bien, nun sumbrórun l petrólio, nien l gaç, nien l bacalhau], mas mais al que somos, als balores que çfendemos i que bibimos ne l die a die. I ende teneremos muita rezon para gustarmos de l que somos, mas tamien muita cousa para craticarmos l modo cumo mos cumportamos. Solo assi poderemos eimendar l que stá mal i ir palantre cul que stá bien.

30.03.2007

Cantiga d’arrolhar


Para Juan Miguel


Drume, acunha ls uolhos ó-ó miu nino,

Tenes muito tiempo para spertar,

Pastoricas t’alhúmbren l camino,

Que ls anjos fágan lhebe l tou andar.


Fiç-te buona cama ó-ó c’un airico,

Ambrulhei-te an selombras de salgueiras,

Puls tous anhos talbeç te dé un burrico

Que a cabalho te lhiebe las canseiras.


Essa risa malandra, ó-ó l que era?

An que cielo se pérden tous mirares?

Cerra ls uolhos que l mundo queda a spera:

Cuntigo drúmen ls mundos que sonhares.


Chega un cunta dedos ó-ó cua carta,

Ben assinada por todas las streilhas,

A pedir que te drumas, cula sarta,

Senó ye l suonho que las bince a eilhas.


Rodra l mundo, you belo, ó-ó tu drumes:

Anquanto cuorres suonhos cun tous pies,

Pára l mundo a mirar i acénden lhumes

Ls tous uolhos na nuite de ls mius dies.


[1993-1999]


Hoije, 30 de Márcio, faç anhos l miu Juan Miguel. Este poema fiç-lo para el quando tenie trés anhos, i fui modeficado quando tenie nuobe. Hoije, cun zassiete, cuntina a ser todo del. Parabienes, Juan.

sexta-feira, 30 de março de 2007

Se un airico assopraba de l Teijo...


Hai un lhibrico de bersos chamado Os ratos da Inquisição [ed. Frenesi, Lisboa 2004], screbido por un tal António Serrão de Crasto [1610-1685] ne ls dieç anhos que stubo preso na cadena de l’Anqusiçon. Esse lhibrico fui publicado cun ua Antrada de Camilo Castelo Branco [13 de Márcio de 1883]. El nun agaba ls bersos, inda que nun ls cunsidre piores que muitos screbidos nesse tiempo, mas diç que serbírun al menos para l sou outor nun dar an boubo anquanto stubo preso. Nun son ls bersos l que Camilo respeita, mas l home el mesmo: «Rija la salude deste home que als setenta i trés anhos fazie estes bersos i quaije ciego los iba a deixar a la puorta de ls antigos amigos dariegos que le dában por eilhes l pan de cada die! Mas l que mais spanta ye que este pai yá bielho pudira subrebibir a la zgrácia de l filho, garrotado i queimado bibo na Ribeira, eilhi delantre de ls uolhos del, bien a la muostra, a la nuitica, antre las lhénguas de fuogo que l çfazírun an puolo! Que stúpida i salbaige reaçon la de las fuorças bitales a tanto eilemiento çtruidor. Custa muito a morrer.»

Mas l que eiqui quiero deixar ye la cúrtia mas genial çcriçon feita por Camilo Castelo Branco de l bacharel Miguel Henriques da Fonseca a ser queimado bibo, cundanado pula Anquesiçon. Ye un testo crudo, que arrepela, mas la rialidade essa si serie bien mais mala. Diç assi, por mi traduzido para mirandés i que cuido ser la purmeira traduçon de Camilo Castelo Branco para esta nuossa lhéngua [ob. cit., p. 34]:

«Morrer por morrer, mais bal sganado pula roldaina de l algoç do que pula fumarada de ls tuoros cubiertos de peç. I, inda porriba, se l aire fuorte assopraba de l Teijo, eilhi delantre l Paço de la Ribeira, i las lhamaredas, an beç de íren acontra l padeciente, apartában sues lhénguas de fuogo, la agonie tardaba tanto que nun hai palabras para dezir l termiento a que puode chegar l cuorpo houmano. L lhume iba chubindo de las tripas de la barriga a ferber até al peito; l aire ardiente, chiçpado nas costielhas an tiçon, yá nun antraba ne ls boches an que las células cherrelhában cumo cherrelhones; l coraçon i la chicha cun ountaça de l’arca scorrien antoce cumo matéria atenegrada porriba las chagas de la barriga çcarnadas, scalabradas pulas frechas de fuogo. Fui assi que se çfizo debar i hourriblemente l bacharel Miguel Henriques da Fonseca, lhebantado nun puosto i queimado bibo, dezie la senténcia.»

Camilo Castelo Branco

[L testo an pertués:

«Morrer por morrer, antes estrangulado pela corretã do carrasco do que pela fumarada dos toros embreados. E, de mais a mais, se a forte brisa soprava do Tejo, ali defronte do Paço da Ribeira, e as lavaredas, em vez de convergirem para o padecente, divergiam as suas serpes, a agonia tinha uma delongas que tornam inclassificável o grau de tormento a que pode chegar a carne humana. O lume ia ascendendo dos intestinos abdominais em ebulição até ao peito; o ar ardente, crispado nas costelas carbonizadas, já não penetrava nos pulmões cujas células rechinavam cumo torresmos; o coração e os tecidos gordurosos da caixa toráxica escorriam então como um pus denegrido sobre as ulcerações do ventre escarnadas, escalavradas pelas flechas de fogo. Foi assim que se desfez devagar e horrendamente o bacharel Miguel Henriques da Fonseca, levantado em um poste e queimado vivo, dizia a sentença.»

Camilo Castelo Branco]
29.03.2007

quinta-feira, 29 de março de 2007

Adelantra chorar


Ls Pataxó Ha-Ha-Hae fúrun ls purmeiros índios que ls pertueses bírun quando, an 1500, chegórun al Brasil. Pero Vaz de Caminha, na sue afamada carta pa l rei D. Manuel, fala-mos deilhes anque nun le soubira l nome. Apersenta-los, a la moda de l tiempo, cumo ls que ban a ser crestianizados, quier dezir, colonizados, mas hoije sabemos que esso tamien quijo dezir, muortos física i culturalmente zdende para acá.

Benírun-me hoije ls índios Pataxó a l’eideia porque la rebista Visão salida hoije [nº 734, de 29.03.2007, A Revolta dos Pataxó, pp. 90-96] trai ua pequeinha reportaige subre eilhes, inda que nun lhembre de cumo you oubi falar deilhes pula purmeira beç. Fui por bias de un sou xefe, Galdino Jesus dos Santos, de 44 anhos, haber sido queimado apuis de regado cun gasolina, l die 18 de Abril de 1997. Ye pena que la reportaige de la Visão nun fale dessa muorte, que me fizo chorar quando nessa altura li la stória ne ls jornales. Lembra-se-me bien que Galdino habie ido a Brasília ne l die de l índio para, cun muitos outros, ser recebido pul persidente de la república Fernando Henrique Cardoso, nua altura an que staba cun muita fuorça pacífica l mobimiento chamado de ls Sem Terra. Fúrun uns moços, giente “fidalga i anstruída”, quien regou cun gasolina i le botou fuogo a Galdino, cunfessando que «solo se querien adbertir»!

Fui nessa altura que you ganhei mais fuorte cuncéncia de las mortandades sien nome a que ls índios fúrun sujeitos apuis de ls pertueses habéren chegado al Brasil. Até hoije todo esso ten stado ambuolto nun manto de silenço i, a las bezes, até passa l’eideia de que ls pertueses nun le fazírun mal als índios, que esso fui cousa de ls spanholes i de ls amaricanos, cumo bien amóstran ls cinemas de cabois. Al studarmos stória, falórun-mos de l ouro de l Brasil, de l açucre, de ls bandeirantes, etc., mas pouco de ls índios i de las mortandades a que fúrun sujeitos. Fui siempre pesado l silenço al redror dessa giente. Cuido que tenemos de tapar esse buraco de la nuossa stória falando de las cousas cumo eilhas se passórun. Esse siléncio amostra cumo fumus capazes de nun fazer couso de tanta giente, cuntando la stória cun un sangre friu que até ampressiona. Esso faç parte de la nuossa stória i tenemos que lo coincer.

Diç aqueilha reportaige de la Visão que ls índios quieren que ls lhibros de stória demúden l’eimaige que ténen dado de ls índios, cumo pessonas que se dan a la malandra. I dízen que l precunceito contra eilhes ben de l tiempo de ls çcubrimientos i por esso ténen arrincado bárias bezes ua cruç de madeira puosta ne l Monte Pascoal, an Porto Seguro, adonde dízen que fui rezada la purmeira missa puls pertueses, pus essa cruç, dízen, “para nós é uma espada, o cemitério do povo indígena.”

Acrecenta inda la reportaige de la rebista Visão: «Os pataxó da Bahia são uma comunidade de 6800 indivíduos e espalham-se por 25 aldeias.» Bendo bien, ls mirandeses que fálan la sue lhéngua, i bíben na tierra de Miranda, seran mais ou menos la mesma giente i l númaro de aldés adonde bíben tamien nun será mui çfrente. I essa aparecéncia trouxo-me a la cabeça ua eideia: pobos i lhénguas que cuorren l risco de zaparecéren nun serie de se armanáren? Nun poderie ser amportante essa armanaçon, talbeç mais do que algues outras que a las bezes se fázen i nun se sabe para que sírben? Esta, al menos, serie ua armanaçon de rejisténcia i podie amostrar-mos que muita giente pul mundo lhuita pula sue lhéngua i pula la sue cultura cumo l mais fuorte fincon a que se puode agarrar para subrebibir.

Adelantra chorar, mas nun solo por bias de mamar. Se choramos delantre de algo, ye porque lo sentimos cumo pessonas, mas subretodo cumo nuosso i mos dá ua cierta rábia mansa que, anque nun le querga mal a naide, mos ajuda a ir palantre i a nun zistir.

29.03.2007

quarta-feira, 28 de março de 2007

Retrato de l artista quando cousa

Daprendo cun abeilhas do que cun arreplanos.
Ye un mirar para baixo que you naci tenendo.
Ye un mirar pa l ser mais pequeinho, pa l
sien balor que you me criei tenendo.
L ser que na sociadade lhieba cuntapies cumo ua
brata – crece d’amportança pa l miu
uolho.
Inda nun antendi por que ardei esse mirar
para baixo.
Siempre mangino que benga de antiguidades
aparchacadas.
Fui criado ne l mato i daprendi a gustar de las
cousicas de l suolo –
Antes que de las cousas celestiales.
Pessonas pertencidas de abandono comuoben-me:
tanto cumo las sobérbias cousas pequerrixas.

Manuel de Barros, Retrato do artista quando coisa
Traduçon de Fracisco Niebro


[Testo an pertués
Retrato do artista quando coisa

Aprendo com abelhas do que com aeroplanos.
É um olhar para baixo que eu nasci tendo.
É um olhar para o ser menor, para o
insignificante que eu me criei tendo.
O ser que na sociedade é chutado como uma
barata – cresce de importância para o meu
olho.
Ainda não entendi por que herdei esse olhar
para baixo.
Sempre imagino que venha de ancestralidades
machucadas.
Fui criado no mato e aprendi a gostar das
coisinhas do chão –
Antes que das coisas celestiais.
Pessoas pertencidas de abandono me comovem:
tanto quanto as soberbas coisas ínfimas.]

28.03.2007

Ansinar i daprender I


Faç anhos ne l die de hoije que naciu un home a quien quiero deixar eiqui la mie houmenaige i, tenendo-lo a el an cuonta, falar dua de las cousas mais amportantes de la bida de las pessonas i de ls pobos: ansinar i daprender. Stou a falar de Juan Amós Coménio que naciu a 28 de Márcio de 1592, na Morábia, atual República Checa. Passórun-se, portanto, 415 anhos.

Por bias de las sues eideias portestantes [ne l camino de Juan Huss, queimado na fogueira], fui perseguido an to l lhado a mando de l papa i gobernantes que lo apoiában. Morriu-se a 15 de Nobembre de 1670. Dedicou to la sue bida i einergies al ansino, que rebolucionou, defendendo ua cultura de paç i de toleráncia. Ye cunsiderado l pai de la pedagogie moderna, l «Galileu de l’eiducaçon». La sue obra Diadatica Magna [hai ua traduçon an pertués feita por Joaquim Ferreira Gomes i publicada pula Fundação Calouste Gulbenkian], ten lhougo nas purmeiras páiginas este porgrama stratégico:

«Se, portanto, queremos Igrejas e Estados bem ordenados e florescentes e boas administrações, primeiro que tudo ordenemos as escolas e façamo-las florescer, a fim de que sejam verdadeiras e vivas oficinas de homens e viveiros eclesiásticos, políticos e económicos. Assim facilmente atingiremos o nosso objectivo; doutro modo, nunca o atingiremos» {Didática Magna, p. 71]. Cuido que estas palabras mos ajúdan a antender la mais amportante rezon dun cierto atraso pertués. Hai que tener an cuonta que essa cousa de ansinar i daprender ye algo que nun se faç dun die pa l outro, mas lhieba seclos, al punto de ser ua cousa que se mama, cumo se yá fazira parte de la nuossa natureza. Se mirarmos para nós, nun andaremos mui loinje de la berdade se dezirmos que, inda hoije, mais de metade de ls cidadanos pertueses cun mais de cinquenta anhos ténen pais analfabetos ou mui acerca desso. Talbeç esso tamien splique muito de la situacion an que stamos na Ouropa, yá que inda nun hai muito tiempo Salazar defendie que esso de ansinar i daprender era algo peligroso. L nuosso nun ye un porblema de eiquenomie, mas de eignoráncia. Las sociadades lhieban seclos a daprender i a antender l’amportança de l ansino cumo aliçace de la própia sociadade. I parece que inda tenemos dúbedas an apostar na eiducaçon…

Coménio nun solo tubo un papel eissencial ne l renacimiento de la lhéngua checa, screbindo bários manuales pa l ansino de las lhénguas, cumo defendie esta cousa abselutamente rebolucionaira ne l sou tiempo [i quaije até als nuossos dies]: «Que devem ser enviados às escolas não apenas os filhos dos ricos ou dos cidadãos principais, mas todos por igual, nobres e plebeus, ricos e pobres, rapazes e raparigas, em todas as cidades, aldeias e casais isolados», [Didática Magna, p. 139]. Mais palabras para quei? I se, por aquel tiempo, se ten zambolbido un porgrama assi antre nós, cumo serie hoije l nuosso paíç i que «peso» tenerie na Ouropa?

Yá que falamos de Coménio, hai que dezir que el se preacupa cula paç mundial, dende que seia cunsiderado cumo precursor de l mobimiento eicoménico, de la Sociadade de las Naciones i de la ONU ou de la UNESCO. Defende ua reforma ounibersal de la sociadade houmana assente ne ls seguintes puntos: «1. unificação do saber e sua propagação, graças a um sistema escolar aperfeiçoado, sob a direcção de uma academia internacional; 2. coordenação política, sob direcção de instituições internacionais tendentes a assegurar a manutenção da paz; 3. reconciliação das igrejas sob a égide de um cristianismo tolerante.» [Didática Magna, p. 27].

Por mi, stou cumbencido que, an Pertual, inda nun antendimos que ansinar i daprender ye l mais amportante de todo i que esso lhieba muito, muito tiempo.

28.03.2007

Apedura hoije / Carpe diem

Apedura hoije

Nun preguntes (saber ye sacrileijo) que, a mi i a ti,
fin ls diuses mos daran, á Loucónia, nin ls Babilónios
númaros spormentes. Mais bal aguantarmos l que benga!
Inda que muito eimbierno te cunsinta Júpiter ou seia este l redadeiro
- l q’agora contra sburacadas peinhas faç andeble l mar
Tirreno -, nun te squeças: bai colando ls binos i, pus la bida ye cúrtia,
ua sprança lharga tira de l sentido. Anquanto falamos, tenerá-se
sumido l ambejoso
tiempo: apedura hoije, l menos que puodas cunfia a soutordie.


Hourácio Flaco, Odas, Lhibro I, IX
Traduçon, para mirandés, de Marcus Miranda (2002)


[Testo latino:

Carpe diem
Tu ne quaesiris (scire nefas) quem mihi, quem tibi
finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios
temptaris numeros. Ut melius quicquid erit pati!
Seu pluris hiemes seu tribuit Iuppiter ultimam,
quae nunc oppositis debilitat pumicibus mare
Tyrrhenum, sapias, uina liques et spatio breui
spem longam reseces. Dum loquimur, fugerit inuida
aetas: carpe diem, quam minimum credula postero.

Horatius Flaccus, Carmina, Liber I, XI]


27.03.2007

terça-feira, 27 de março de 2007

Primabera

Delantre la jinela de l scritório adonde trabalho beio algues arbles, de las muitas que s’ancarréiran pula Abenida de la Lhibardade, an Lisboua. Ua deilhas ten mais priessa i amberdece delantre las outras. A cada manhana i a la tarchica miro-la cumo a dar-le las buonas benidas a algue folhica que inda nun habie bido. Ampéçan por poucas i conheço-las a todas, mas al modo que ouméntan bou-le perdendo la cuonta. Las outras arbles yá stan garbançudas, mas inda nun amberdecírun. Assi, puodo assistir a bários nacimientos uns a seguir als outros, cumo se fúran defrentes ampeços de primabera.

Nunca acradito na primabera de l calendairo, que ateima an antrar siempre pula puorta dun die cierto de Márcio. Nó, la primabera ten que m’antrar puls uolhos i esso solo se dá quando las arbles arrebéntan an fuolhas i las yerbas an froles. De todas las arbles que me quédan delantre la jinela, solo dues stan na primabera, que las outras inda drúmen. Las arbles son cumo las pessonas, inda que séian de la mesma culidade, nunca son armanas, hai siempre algo que las defréncia tanto na forma de ls galhos cumo, yá bi esso muita beç, ne l modo de se portáren cula primabera.

Pássan miles i miles de altemobles to ls dies por esta Abenida de la Lhibardade. Assi i todo, estas arbles atéiman an cuntinar a botar fuolhas, subertindo l beneno de ls fumos, nun se deixando atrelundar por un rugido que ralamente se calha. I inda bien que assi ye, diç l miu eigoismo, que nun cunsigo passar sien arbles i cousas aparecidas a arbles, mesmo al meio la cidade. Quando tubíren la rama crecida i spessa nun me ban a deixar ber ls altemobles que pássan de l outro lhado de l’Abenida i tengo de me achegar mais a la jinela para melhor ber la rue. Quédan-me delantre de ls uolhos cumo un mar berde.

Mas la primabera nun son solo ls uolhos chenos de berde, que se assi fura bundarie anganhá-los cun uns retratos bien feitos, que ls uolhos son sentido que mui debrebe se deixa anganhar. Nun hai primabera sien aquel oulor fuorte a arrebentos i a tierra preinha de ceçon, nun hai primabera sien ua borracheira de quelores que me faga abangar cumo se un stranho aire an mi dira: ye ua zmasie de bida, la primabera, que sobra para quien la quejir agarrar. Por esso, quando nun tengo la primabera a la puorta ou a la jinela, bou-me a saber deilha por adonde andubir, i cumben que tenga amarielhos de scoba, roixos de tomielho, brancos de xara i campaninas, rosas de yerbicas sien nome, todo esso ambrulhado an to las culidades de berde, spelhado nua auga serena adonde s’assómen arribas.

Astanho, i yá bamos na fin de Márcio, inda nun me chegou la primabera.

27.03.2007

Ansino de l mirandés pula anternete

[crónica salida ne l jornal Público l die 25 de Márcio de 2007]


L ansino de l mirandés, nas scuolas públicas, ampeça an 1985 cun Domingos Raposo i dues classes de l ciclo preparatório de Miranda de l Douro i assi se mantubo até al anho 2000. Nesta altura, yá apuis la publicaçon de la lei 7/99, de 29 de Janeiro, i de l çpacho nº 35/99, de 5 de Júlio, de l Menistro de l’Eiducaçon, l ansino de l mirandés stendiu-se a nuobas scuolas i a nuobas classes, grácias als sfuorços de Carlos Ferreira. Apuis de 2003, Duarte Martins bai inda mais loinge i alharga l ansino de l mirandés a todas las scuolas de l cunceilho de Miranda de l Douro i a todas las classes, zde a la pré-purmaira al 12º anho.

Para alhá de las scuolas oufeciales, tamien ténen benido a ser dados cursos de mirandés para adultos, séian eilhes mirandeses ou nó, por Amadeu Ferreira, Carlos Ferreira, Francisco Domingues, Bina Cangueiro i Alfredo Cameirão. Todos esses cursos ténen benido a ser dados an çfrentes sítios de l paíç, mantenendo cuntinidade an Lisboua grácias als sfuorços de la Associaçon de Lhéngua Mirandesa. Tamien Domingos Raposo ten dado alguns cursos na Ounibersidade de Trás ls Montes (UTAD). Mas la berdade ye que todos esses cursos chégan a poucas pessonas de cada beç i eisígen un sfuorço mui grande de quien los dá, a las bezes cun fracos resultados.

Zde hai uns meses para acá las cousas ténen demudado muito pus l mirandés strenou-se ne ls cursos pula anternete, çponibles para todo mundo que neilhes querga partecipar. Ende ténen sido dadas classes de gramática, classes de fala i outras classes i ténen sido feitos eisercícios, que puoden ser seguidos por qualquiera pessona, an qualquiera parte de l mundo. Bonda ir a http://www.sendim.net/. Ye antressante ber cumo ls mais modernos meios de quemunicaçon son tan amportantes pa la lhéngua mirandesa, que assi puode subertir muitas de las sue deficuldades, tanto cula formaçon de porsorers, cumo an fazer salir cuntenidos, ou an chegar a las pessonas antressadas an daprender la lhéngua mirandesa.

Ye mui amportante que se zambuolba l ansino de la lhéngua mirandesa, subretodo cun recurso a meios anformáticos. L mirandés fui subretodo ua lhéngua oural i, agora que ten benido a passar tamien a lhéngua scrita, ye amportante dibulgar la scrita de l mirandés cunsante las regras de la Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa. Nesse sentido serie amportante que se zambolbisse ua campanha de ansino de l mirandés pa las pessonas adultas que yá lo sáben falar. Tamien hai muita giente nuoba que nestes redadeiros binte anhos tubo mirandés na scuola, mas que mal lo daprendiu a screbir: ou porque studou antes de haber la cumbençon, ou porque studou mui pouco tiempo. Ye eiqui que l’anternete puode tener un amportante papel, ponendo las liciones an lhinha an bários sítios i recorrendo als meios mais modernos de ansino a çtáncia. Ye por esse camino que hai que stamos a abançar. Stou cierto que ls resultados eiran aparecendo cul tiempo.

Cinquenta anhos de Ouropa


Hoije, 26 de Márcio, faç 896 anhos que se morriu D. Çáncio I, l segundo rei de Pertual. Que se saba, nunca este rei andubo pula Tierra de Miranda. Assi i todo, dou-le cartas de foral a Mogadouro i a Penas Roias, an 1187; dou-le l regalengo de Angueira a D. Telo Fernandeç, antre 1188 i 1198; yá na fin de la bida de l pai del, quando yá staba associado al goberno de l reino, an 1172, dou-le l regalengo de Palaçuolo a D. Pedro Mendeç, nun decumiento adonde mos aparécen las purmeiras palabras que podemos dezir screbidas an lhionés/mirandés. Cun outras donaciones i forales pa la region de Trás ls Montes, D. Çáncio cuntinou la política de çfesa i pobamiento desta region delantre de l rei de Lhion. Era Pertual que se fincaba cumo nacion.

Yá a las puortas de la muorte, an 31 de Janeiro de 1211, dou-le l regalengo de Infainç i de Custantin al mosteiro lhionés de Moreiruola, acerca de Çamora. Fui esta la única donacion de ls reis de Pertual als frailes de Moreiruola, todo a troco de le rezáren por alma ou, cumo yá dixe noutro lhado, D. Çáncio trocou un cachico de Tierra para ber se cunseguie ganhar un cachico de cielo. Fui cun essa eideia que se morriu l die 26 de Márcio de 1211, nua altura an que inda staba squemungado pul papa i por bários bispos.

Yá alhá ban quaijeque nuobecientos anhos. Ampeçában a nacer ls nacionalismos que adominórun l’Ouropa estes cientos de anhos, traiendo-la a fierro i fuogo, siempre tenhida a sangre. Essa cultura nacional inda ye la nuossa, aqueilha an que fumos criados i inda nun somos capazes de ber outra Ouropa delantre de nós. Quantos anhos bamos a percisar para custruir ua cultura de ounidade ouropeia, dua Ouropa ounida, yá que inda solo agora fizo cinquenta anhos?!

Quando alhá antremos you era algo cético an relaçon a la Ouropa. Hoije beio que esse ten sido un bun camino, inda que nun seia purfeito. Ten sido un camino de paç, de toleráncia, de respeito pula lhibardade, pula dibersidade. L mais de l tiempo de ls nacionalismos, por mui haróico que haba sido, fui un tiempo de guerra, de tiranie i de antoleráncia, inda que tenga sido un tiempo de afirmaçon de cada pobo, de alguns pobos, i de la sue cultura, de algues culturas. Seremos inda capazes de benir a comemorar outros cinquenta anhos de Ouropa? You gustarie que si, inda que nessa altura yá nun steia por acá. L’alternatiba serie tornar a aquel tiempo negro que botou raíç pula Eidade Média afuora. Tengo fé de que algo báiamos daprendendo cula stória, inda que ls homes yá téngamos amostrado por muita beç que somos capazes de l pior i de l melhor. Que este ganhe.

26.03.2007

segunda-feira, 26 de março de 2007

Solo quedou silenço feito oulor

selombra de las cousas sbarrulhadas

amonado nas piedras pula tarde

eiterno que s’ampalpa i nun se sinte;


cun el anobelhou suonhos i risas

fames amor caminos andadeiros

delores anchos mais que ls dies i l tiempo

slúbio passado muorto ambergonhado;


nunca deixou botar raiç als dies

dun die. Que poderá quedar an polha?

Solo silenço diç eiternidade

ardeinho que arrebenta an frius de maio.


Que mos deixórun cumo grande ardança?

Nun s’aceita an notairo, bonda oubir.

Fracisco Niebro

25.03.2007

Grandes pertueses?


Esta nuite, muita giente stá agarrada al porgrama de la RTP1 para ber quien fui l mais grande pertués de siempre. Gusto de alguns de ls que alhá son aperpuostos, mas fáltan muitos que gustarie de ber alhá i nun cuncordo cul modo cumo todo aqueilho se ha passa. Assi i todo, l miu boto bai para Aristides Sousa Mendes, que puso la bida de las pessonas delantre de todo, mesmo cun peligro de la sue bida i, subretodo, de la sue carreira. L que fizo nun staba na moda, nun era aprobado pulas outoridades pertuesas. Dou l que podie, sabendo nada poderie recebir por aqueilho que daba.

Al salbar miles de judius de ir a aparar als campos de Hitler, Aristides Sousa Mendes amostrou que siempre puode haber repuosta pa ls mostros que la stória bai criando. Ye essa repuosta que mos repon la denidade de pessonas, tirada por aqueilhes mostros, i mos dá proua de pertencermos a la raça houmana.

Cuido que ua pessona nun ye grande por criar un paíç nuobo, por haber sido la purmeira an algue cousa, por haber screbido guapos poemas ou por outros feitos aparecidos. Solo será grande se, para alhá desso ou mesmo sien nada desso, fazir abançar un cachico la houmanidade por haber ajudado a oupir la denidade houmana, por bien pouco que seia. I esto tanto se faç por grandes obras cumo, subretodo, por obras pequeinhas que son filicos nua tela, nua rede que puode agarrar l mundo anteiro. Ls que stubíren nesta situacion ye que son, cuido you, ls grandes pertueses. Naide sabe l nome de l mais deilhes pa que le puodamos dar l galardon, mas al menos deixa-mos la certeza de que ye possible pertencer a esse númaro.

Zde que naci yá coinci muita giente que pertence a esse númaro de grandes pertueses, an que la bida ye un milagre de bencir las mais grandes deficuldades de l mundo sien zanimar. Se boto an Aristides Sousa Mendes ye solo porque l beio cumo repersentante de todos eilhes, cumo aquel que ancarna l que de melhor hai an todos. La marca de ser grande, para mi, stá bien a la muostra: al mirar pa la sue bida, pa l que son i pa l que fázen, dá-me gana de bibir, dá-me ganar de ser melhor i faç-me acraditar nas pessonas. Naide poderá ser un grande pertués se, pulas mesmas rezones, nun podir tamien ser ua grande pessona para toda la houmanidade.

25.03.2007

domingo, 25 de março de 2007

Cumo quien bai de camino

Quando ua pessona bai por un camino, ye buono ir falando cun alguien, que l camino se anda mais debrebe: ye cumo ua fala que bola, puode ser subre nadas, cousas sien amportança para demudar l mundo i la bida, assi i todo amportantes para ajudas a andar aquel camino.

L dito si diç, «pan i bino ándan camino», mas palabras tamien ándan camino, subretodo ciertos caminos que dá miedo andarmos solicos por eilhes. Quando era garotico, tenerie siete ou uito anhos, miu pai mandaba-me a regar ua huorta para un sítio que le cháman La Derraiada, que quedaba acerca de l riu Douro i habie que passar pul meio de outibales adonde nun s’oubie un germo. Cada rugido, nien que fura dua lagartixa, era cumo un subelon de grima a spertar-se por mi arriba. Mas se sentie alguien, nien que fura bien loinge, parece que l miedo se scamugie i ls uolhos se m’anchában de risa.

Assi, un blog que se chama Cumo quien bai de camino, tamien ye un modo de ir a saber de jolda que querga andar cun nós por este camino, nien que seia solo un cachico. Patricando, que ye l melhor modo de nun star solo. A las bezes até patricamos solo cun nós mesmos, eilusion de que puode haber alguien que mos ouba i yá nun amporta se mos oube ou nó. Por esso, l ato de falar ye un ato de ancantamiento contra la soledade, contra l miedo, contra l squecimiento: mais do que l cuntenido de la fala, amporta l ato de falar el mesmo, pus solo el ye capaç de criar al nuosso lhado alguien que mos ouba, que até podemos ser nós mesmos.

Spero que assi s’antenda bien porquei perciso tanto de patricar nesta mie outra lhéngua, aqueilha que purmeiro oubi quando naci, aqueilha que purmeiro daprendi i, por esso, aqueilha que la bida m’apuntou al centro de l coraçon. Se nun me cunsigo zarredar dessa lhéngua, la culpa, bien bedes, nun ye mie. I cumo stubo tanto anho sien ser screbida, agarrou ua fame de scrita tan grande, tan grande que, por bien que scriba, nun sou capaç de la fartar. Sendo, por esso, un mal sien malzina que le bala, por este i outros caminos l bou atamando cumo puodo.

25.03.2007